Description

آفتابگردان

گل آفتابگردان (نام علمی: Helianthus annuus) نام یک گونه از سردهی آفتابگردان است. گل آفتاب‌گردان جزو گیاهان یک ساله و تا سه متر رشد می‌کند. گلدرشت و دارای زیبایی خاصی است و قطر آن ۳۵ سانتیمتر است. تخم‌های آفتاب‌گردان در وسط گل و  دور تا دور آن‌را گرفته‌اند. این گیاه در مناطق مختلف دنیا کشت می شود. از تخم آفتاب‌گردان روغن بدست می آید که برای پخت و پز مناسب است.

ارزش غذایی

دانه آفتابگردان روغنی دارای 40-50 درصد روغن و 17-20 درصد پروتئین است. ترکیب اسیدهای چرب در روغن معمولی آفتابگردان به صورت: لینولئیک یا امگا ۶ (۷۰ درصد)، اولئیک (۲۰ درصد) و سایر اسیدهای چرب اشباع (استئاریک و پالمیتیک حدود ۱۰ درصد) می‌باشد. نوعی از روغن آفتابگردان با اسید اولئیک بالا (بیش از ۸۰ درصد) و متوسط (۶۵ درصد) نیز تولید می‌شود. نوع پراولئیک بدون نیاز به هیدروژنه کردن پایداری بیشتری داشته و میزان اسید چرب ترانس آن کمتر بوده و برای انبارداری و مصارف سرخ کردنی مناسب است. روغن آفتابگردان بی‌رنگ و بی‌بو بوده و برخوردار از آنتی اکسیدان طبیعی (آلفا توکفرول) است که نقش اساسی در ایمنی بدن دارد. در ترکیب روغن آفتابگردان، مقادیر قابل توجهی روی، آهن، سلنیوم و اسید فولیک وجود دارد. نقطه دودی (نقطه دود دمایی است که اگر روغن بیشتر از آن دما داغ شود، شروع به تجزیه شدن و تولید مواد سمی از جمله رادیکال‌های آزاد می‌کند.) روغن معمولی آفتابگردان ۲۳۵ درجه سانتی‌گراد می‌باشد.

شرایط محیطی لازم

آفتابگردان سازگاری مناسبی به شرایط آب و هوایی مناطق معتدل با ارتفاع کمتر از ۱۵۰۰ متر از سطح دریا دارد. گیاهی روز خنثی و نور پسند بوده و در صورت تأمین رطوبت کافی عملکرد بیش از ۳ تن در هکتار تولید می‌کند. در مناطق سرد و معتدل ایران به صورت بهاره و تابستانه و در مناطق گرم جنوب به صورت پاییزه و زمستانه قابل کشت است. کشت دیم در اقلیم گرم و گرم معتدل با بارندگی بیش از ۳۵۰ میلی‌متر و پراکنش مناسب به صورت پاییزه امکان‌پذیر است. مشاهدات و بررسی‌های چندین ساله نشان می‌دهد که آفتابگردان سازگاری وسیع به شرایط آب و هوایی ایران داشته و با رعایت تاریخ کاشت مناسب کشت آن در اکثر مناطق امکان‌پذیر است.

برای تولید آفتابگردان یک دوره ۱۲۰ روزه بدون یخبندان لازم است. برای جوانه‌زنی و سبز یکنواخت لازم است دمای خاک در زمان کاشت 10 درجه سانتی‌گراد یا بیشتر باشد و این دما با رسیدن میانگین شبانه روزی دمای هوا به ۱۲ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد تأمین می‌شود. گیاهچه‌های آفتابگردان در مرحله کوتیلدونی دمای منفی 5 درجه سانتی‌گراد را تحمل کرده‌اند؛ هر چند مدت زمان این دما در میزان تحمل می‌تواند مؤثر باشد. بعد از مرحله دو برگی بوته‌های آفتابگردان به تدریج به یخبندان حساس می‌شوند به طوری که بعد از مرحله ۶ الی ۸ برگی، دمای زیر صفر (یخبندان) سبب وارد شدن خسارت جدی به گیاه می‌شود. در مرحله پرشدن دانه دمای کمتر از منفی 2 درجه سانتی‌گراد باعث صدمه به گیاه می‌شود. آفتابگردان در محدوده دمای 8-34 درجه سانتی‌گراد رشد می‌کند ولی دمای بهینه برای رشد آن ۲۵ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد است (شکل 6). دمای بالاتر از ۳۷ درجه سانتی‌گراد در زمان گلدهی علاوه بر کاهش گیرایی کلاله‌ها، فعالیت زنبور عسل و حشرات گرده‌افشان را که در گرده‌افشانی و باروری آفتابگردان نقش دارند، مختل کرده و باعث افزایش درصد پوکی می‌شود. مجموع درجه حرارت از زمان کاشت تا هنگام رسیدگی فیزیولوژیک این گیاه حدود ۱۶۰۰ تا ۲۲۵۰ درجه، روز، رشد (GDD) است

آفتابگردان به دلیل برخورداری از سیستم ریشه‌ای کارا در مقایسه با برخی گیاهان مانند سویا و ذرت از تحمل به خشکی بالاتری برخوردار است با این حال گیاهی آب پسند بوده و در صورت وجود زهکشی مناسب با تأمین رطوبت کافی عملکرد آن افزایش می‌یابد. با توجه به طول دوره رویش کم (حدود ۱۰۰ روز) نیاز آبی آفتابگردان در مقایسه با بسیاری از گیاهان زراعی دیگر کمتر است. در شرایط سخت و در خاک‌های خشک درصد جوانه‌زنی آفتابگردان در مقایسه با بیشتر گیاهان از جمله سو یا بیشتر است. حساس‌ترین مرحله نموی آفتابگردان به تنش خشکی ۲۰ روز قبل تا ۲۰ روز بعد از گلدهی است.

آفتابگردان تا حدی نسبت به تنش شوری متحمل است. در مقایسه با گندم، پنبه و سورگوم تحمل کمتری دارد ولی در مقایسه با سویا و ذرت نسبت به شوری متحمل‌تر است. آستانه شوری خاک برای آفتابگردان کم و حدود ۴-5 دسی زیمنس بر متر است و به ازای هر دسی زیمنس بیشتر از این آستانه حدود ۵ درصد عملکرد دانه کاهش می‌یابد. در مناطق با تبخیر زیاد، که املاح در سطح خاک تجمع می‌یابند بعد از جوانه‌زنی با گسترش ریشه به اعماق خاک خسارت شوری کاهش می‌یابد. در شرایط شوری رشد بوته‌ها محدود شده و ساقه‌ها نازک می‌شوند. برگ‌ها به رنگ سبز مایل به زرد در آمده و علائم تنش رطوبتی را نشان داده و پژمرده می‌شوند. این علائم به همراه نکروزه شدن ابتدا در حاشیه برگ‌های مسن ظاهر شده سپس کل برگ را فرا می‌گیرد. در شرایط شوری شدید برگ‌های جوان نیز قهوه‌ای شده و رشد بوته شدیداً محدود می‌شود.

خاک‌های لومی، نفوذپذیر و دارای زهکش و اسیدیته خنثی (6/5-7/5) برای کشت آفتابگردان مطلوب است. در خاک‌های با درصد رس بیشتر از ۱۵ درصد مقدار زیادی سدیم، پتاسیم یا منیزیم می‌تواند بر تبادل کاتیونی اثر گذاشته و همچنین سبب سله بستن خاک شود. این امر می‌تواند اثر منفی بر استقرار گیاهچه‌ها داشته و در صورتیکه عمیق باشد می‌تواند توسعه ریشه را محدود کرده و سبب محدودیت در دسترسی گیاه به آب و مواد غذایی شود.

کاشت

میزان مصرف بذر : 50000 تا 80000 دانه در هکتار (6 تا 9 کیلوگرم در هکتار)

فاصله کاشت بذر: فاصله کاشت بذر 18 سانتیمتر در ردیف و 75 سانتیمتر بین ردیف

عمق کاشت بذر: 4 سانتی‌متر در خاک‌های سنگین تا ۶ سانتی‌متر در خاک‌های سبک

دوره رسیدگی محصول: 90- 115 روز پس از کاشت

داشت:

نیاز آبی آفتابگردان در کشور بسته به شرایط آب و هوایی بین ۳۵۰ تا حدود ۶۰۰ میلی‌متر در کل فصل رشد، متغیر است. حداکثر نیاز آبی آفتابگردان در مراحل غنچه‌دهی تا پایان گرده‌افشانی (۲۰ روز قبل تا ۲۰ روز بعد از گلدهی) است. آفتابگردان برای تولید محصول بیشتر به آب فراوان نیاز دارد ولی در شرایطی که بسیاری از گیاهان توانایی تولید محصول را ندارند، آفتابگردان می‌تواند محصول مناسبی تولید کند. تعداد دفعات آبیاری بسته به نوع و بافت خاک متغیر است. آفتابگردان معمولاً به ۵-6 بار آبیاری (خاک آب/استقرار گیاهچه، ساقه رفتن، ستاره سو، ابتدای گلدهی و دانه‌بندی) در طول دوره نمو نیاز دارد.

برداشت:

طول دوره رویش ارقام مختلف 90-115 روز است. در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک پشت طبق‌ها زرد و براکته‌های اطراف آن قهوه‌ای شده و درصد رطوبت دانه حدود 30-35 درصد است (شکل ۲۰). به منظور تسریع خشک شدن شاخ و برگ و طبق از برخی مواد شیمیایی و علف‌کش (پاراکوات و دایکوات) در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک استفاده می‌شود. در این صورت می‌توان حدود 15-20 روز برداشت را تسریع کرد.

بیماری‌ های آفتابگردان

سفیدک کرکی آفتابگردان (Downy mildew)

عامل سفیدک کرکی آفتابگردان Plasmopara halstedii می‌باشد. خسارت این بیماری در تاریخ‌های کشت زود در صورتیکه دمای هوا موقع ظهور گیاهچه کم باشد بیشتر خواهد بود. علائم بیماری بصورت کوتولگی با لکه های کلروتیک در اطراف رگبرگها وایجاد حالت موزائیکی می باشد(شبیه علائم بیماری های ویروسی ). این علائم هم دربرگهای اولیه ودر برگهای بزرگتر دیده می شود.درزیر برگ پوشش کرکی دیده می شود که به شناسایی سفیدک کرکی کمک می کند. اگردرگیاه آ لوده طبق تشکیل شود روبه بالا ست که علامت خوبی برای تشخیص بیماری است. این قا رچ درگیاه سیستمیک می شود بنابراین به اندام گل وارد شده و باعث تغییر شکل آن می گردد وحتی پوسته بذر هم سبز می شود. این بیماری تولید مرگ گیاهچه هم می کند.

زنگ آفتابگردان (Sunflower Rust)

عامل بیماری قارچ Puccinia helianthi است. این بیماری از خوزستان، آذربایجان، مازندران و … گزارش شده است. این زنگ تک میزبانه است و فقط روی آفتابگردان دیده میشود. تلیوسپورقارچ دوسلولی است و یوریدیوسپورهای تک سلولی خاردار دارد. ایسیوم و بازیدیوم قارچ دیده نشده است ولی احتمالاً تشکیل میشوند. در بوشهر و برازجان هم به طور پراکنده دیده شده است زیرا آفتابگردان را در زمستان می کارند و قارچ به هوای مرطوب نیاز دارد. این بیماری در ایران اهمیت اقتصادی ندارد ولی مبارزه با ارقام صورت میگیرد.

لکه برگی آلترناریایی (Alternaria leaf spot)

دوگونه آلترناریا در مناطق مختلف این بیماری را ایجاد میکنند Alternaria zinniae و A. helianthi . البته دردنیا بیشتر گونه اول ذکر شده است و در ایران گونه دوم را گزارش کرده اند. علائم بیماری بصورت لکه های نکروتیک قهوهای رنگ روی برگ میباشد که ممکن است موجدار باشد و اطراف آن را حلال زرد رنگی پوشیده باشد.

پوسیدگی رایزوپوسی طبق (Rhizopus Head Rot)

علائم بیماری پوسیدگی طبق آفتابگردان با عامل Rhizopus oryzae به صورت نقاط تیره رنگ و سپس به صورت پوسیدگی نرم در پشت طبق‌های در حال رسیدن ظاهر می‌شود. سپس طبق‌ها چروکیده شده، ظاهری پاره شده پیدا می‌کنند و قبل از موعد می‌رسند. عامل بیماری به صورت توده پنبه‌ای در پشت طبق باعث پوسیدگی طبق می‌شود. در طبق‌های آلوده دانه‌ها کوچک و سیاه شده و کیفیت روغن دانه کاهش می‌یابد.

سفیدک پودری (Powdery mildew)

عامل بیماری قارچ Golovinomyces cichoracearum است. این بیماری از زمان گلدهی تا دانه‌بندی ظاهر می‌شود و علائم آن شامل پوشش سفیدرنگ میسلیوم قارچ در سطح فوقانی برگ‌های مسن و پیچیدگی و زرد شدن برگ‌ها است.

پوسیدگی زغالی (Charcoal rot)

علائم بیماری پوسیدگی زغالی با عامل Macrophomina phaseolina معمولاً بعد از گلدهی مشاهده می‌شود. در این مرحله ساقه در نزدیکترین سطح خاک به رنگ خاکستری مایل به نقره‌ای درمی‌آید و ریز سختینه‌های سیاه رنگ در بخش آلوده تشکیل می‌شود. بوته‌های آلوده از بین رفته یا زودتر از موعد می‌رسند. تنش خشکی و دمای زیاد سبب توسعه بیماری است.

شانکر فوماپسیس ساقه (Phomopsis Stem Canker)

عامل بیماری قارچ Diaporthe helianthi است. علائم بیماری شامل برنزه شدن و ایجاد لکه‌های قهوه‌ای با هاله زرد در طول رگبرگ‌های اصلی برگ‌ها، ایجاد لکه‌های بزرگ قهوه‌ای تا سیاه رنگ روی ساقه در اطراف دمبرگ، شکستن ساقه در محل آلودگی در اثر وزش باد و رسیدن پیش از موعد و ورس است. رعایت تناوب زراعی و استفاده از ارقام هیبرید مقاوم به بیماری بهترین راه کنترل بیماری است.

پوسیدگی فوزاریومی ریشه و ساقه (Fusarium root and stem rot)

علائم بیماری پوسیدگی فوزاریومی شامل زودرسی، قرمز، نارنجی یا بنفش رنگ شدن مغز ریشه و ساقه است. این بیماری معمولاً همراه با بیماری پوستی زغالی و بیشتر در شرایط تنش خشکی (خاک‌های شنی، گرم و خشک) مشاهده می‌شود، لذا رعایت بهداشت مزرعه، اجتناب از وارد شدن تنش خشکی و استفاده از مواد بیولوژیک حاوی تریکودرما برای کنترل آن توصیه می‌شود.

پژمردگی و پوسیدگی اسکلروتیومی (Sclerotical wilt/ Collar rot)

علائم اولیه بیماری پژمردگی اسکلروتیومی آفتابگردان با عامل Sclerotium rolfsii حدود ۴۰ روز بعد از کشت ظاهر می‌شود. بخش پایین ساقه پوشیده از میسلیوم سفیدرنگ قارچ می‌شود. در صورت شدت آلودگی، گیاه پژمرده شده و می‌میرد. تیمار بذر و خاک با مواد بیولوژیک از جمله گونه‌های تریکودرما قبل از کشت و ضدعفونی بذر با کاپتان یا تیرام به مقدار ۳ گرم در کیلوگرم بذر برای کنترل بیماری توصیه می‌شود.